Public awareness | నిజాం రాజ్యంలో ప్రజాచైతన్యం

-నిజాం నిరంకుశ పాలనలో ఉన్న హైదరాబాద్ రాజ్యంలో ప్రజాచైతన్యం చాలా ఆలస్యంగా ప్రారంభమైంది. బ్రిటిష్ పాలనకు వ్యతిరేకంగా భారతదేశమంతటా జరుగుతున్న ప్రజా పోరాటంలో చైతన్యవంతమైన నిజాం రాజ్యంలోని విద్యావంతులు సొంతంగా ప్రజా సంఘాలను స్థాపించి ప్రజలను చైతన్యపర్చారు.
-1901 నుంచి 1908 వరకు హైదరాబాద్‌లో ఆర్యసమాజ్ అనేక కార్యక్రమాలు చేపట్టింది. శ్రీపాద దామోదర్, సత్యా లేకర్ తెలంగాణ ప్రాంతమంతా పర్యటించి ప్రజలతో సన్నిహిత సంబంధాలు ఏర్పాటు చేసుకున్నారు. తద్వారా స్వదేశీ ఉద్యమంలో ప్రజలను పాల్గొనేలా చైతన్యపరిచారు.
-ముల్లా అబ్దుల్ బాసిత్ ద రెడ్ క్రిసెంట్ సొసైటీని స్థాపించడం ద్వారా ఖిలాఫత్ ఉద్యమంలో హైదరాబాద్‌లోని విద్యావంతులైన ముస్లింలు పాల్గొని టర్కీల పట్ల తమ సానుభూతిని ప్రకటించారు.
-1918లో హైదారాబాద్‌లో రాజ్యాంగ సంస్కరణల కోసం స్థాపించిన రాజకీయ సంస్థ హైదరాబాద్ రాష్ట్ర సంస్కరణల సంఘం.
-ఇది పత్రికల స్వేచ్ఛ, బాధ్యతాయుత ప్రభుత్వం మొదలైన విషయాల గురించి అనేక తీర్మానాలు చేసి హైదరాబాద్ స్వాతంత్య్ర సమరంలో తమవంతు పాత్ర పోషించింది.
-ఆంధ్రమహాసభ గ్రంథాలయ, విద్యా కార్యక్రమాలేకాక, రైతులకు తక్కావి రుణాలను ఇవ్వాలని, ఖాదీ, చేనేత పరిశ్రమలకు పన్నుల మినహాయింపు ఇవ్వాలని, యునానీ హకీంలతో సమానంగా ఆయుర్వేద వైద్యులకు సహాయం చేయాలని, స్త్రీలపై పరదా విధానం నిషేధించాలని అనేక తీర్మానాలు చేపట్టారు.
-1934లో సర్ నిజామత్ జంగ్ అధ్యక్షుడిగా నిజాం ప్రజల సంఘం ఏర్పడింది. ఇది స్థానిక విద్యార్థులకే ఉద్యోగాలు ఇవ్వాలని, ముల్కీ హక్కులు కాపాడటానికి, పౌరహక్కులు సంపాదించడానికి కృషి చేసింది.
-1938లో వచ్చిన వందేమాతర ఉద్యమం హైదరాబాద్‌లో జరిగిన ప్రముఖ సంఘటనగా చెప్పుకోవచ్చు.
-అయితే భారతదేశ స్వాతంత్య్ర ఉద్యమంలో భాగంగానే హైదరాబాద్‌లో కూడా సాతంత్య్ర సమరానికి వివిధ పత్రికలు ఎంతో కృషి చేశాయి.
-హైదరాబాద్ రికార్డ్, మొవాలియే-ఇ-షఫీక్ సంపాదకుడు మౌల్వీ మోహిత్ హుస్సేన్ స్త్రీ విద్యాభివృద్ధికి కృషిచేశాడు.
-జీపీఎఫ్ గల్లాఘర్ సంపాదకత్వంలో వెలువడిన దక్కన్ టైమ్స్ వారపత్రిక చెప్పుకోదగింది.
-ఇలా అనేక సంస్థలు, పత్రికలు తమవంతు పాత్ర పోషించి హైదరాబాద్‌లో స్వాతంత్య్ర ఉద్యమానికి నాందిపలికాయి.

భారత జాతీయ కాంగ్రెస్

-హైదరాబాద్ ప్రభుత్వంలో కొందరు ఉన్నతోద్యోగులు కాంగ్రెస్‌ను ఆహ్వానించారు. ముల్లా అబ్దుల్ ఖయ్యూం, అఘోరనాథ్ ఛటోపాధ్యాయవల్ల ప్రభావితమైనవారు చందా రైల్వే స్కీమ్ ఉద్యమంలో ప్రముఖ పాత్ర పోషించారు.
-సఫిల్-ఎ-దక్కన్ అనే స్థానిక పత్రికలో కాంగ్రెస్‌ను సమర్థిస్తూ వ్యాసాలు రాశారు.
-కాంగ్రెస్‌కు అనుకూలంగా ముల్లా అబ్దుల్ ఖయ్యూం 1906 వరకు ఎన్నో కార్యక్రమాలు, కాంగ్రెస్‌ను ఆహ్వానిస్తూ బహిరంగ సభలు నిర్వహించాడు.
-ఇంగ్లిష్, ఉర్దూ, తెలుగు భాషల్లో వేర్వేరుగా ప్రకటనలు ఇవ్వడమే కాకుండా ప్రత్యేక కమిటీలు ఏర్పాటుచేశాడు.
-అయితే మెహిదీ అలీ, మొహసీన్-ఉల్-ముల్క్, ఇమాదుల్ ముల్క్ బిల్‌గ్రామ్, వికార్-ఉల్-ముల్క్, మెహదీ హసన్, ఫతే నవాజ్ జంగ్ వంటి ఉన్నతాధికారులు కాంగ్రెస్ అవతరణను ఖండించారు.

నిజాం రాజ్యంలో తొలి కాంగ్రెస్ వాదులు

-అఘోరనాథ్ ఛటోపాధ్యాయ గొప్ప శాస్త్రవేత్త, తత్వవేత్త. సంస్కృతంలో గొప్ప విద్వాంసుడు. ఇతడు ఎడిన్‌బరో, బాన్ విశ్వవిద్యాలయాల్లో విద్యనభ్యసించాడు.
-1877లో సాలార్‌జంగ్ ఇంగ్లండ్ వెళ్లినప్పుడు అఘోరనాథ్‌తో పరిచయమైంది. అఘోరనాథ్ బెంగాల్‌కు తిరిగి వచ్చిన తర్వాత రాజారామ్మోన్ రాయ్ సిద్ధాంతాలకు ఆకర్షితుడై సాంఘిక సంస్కరణోద్యమాల్లో భాగస్వామి అయ్యాడు.
-సాలార్‌జంగ్ ఆహ్వానంతో హైదరాబాద్‌కు వచ్చిన ఆయన ఇక్కడ సంఘ సంస్కరణోద్యమం చేపట్టడానికి అవకాశం లభించింది.
-హైదరాబాద్‌లో చాలా సామాజిక సంస్థలతో సంబంధాలు కొనసాగించాడు.
-1907లో నిజాం కాలేజీ నుంచి పదవీ విరమణ చేశాడు.
-అఘోరనాథ్ ప్రమేయంవల్ల కులాంతర వివాహాలకు ప్రభుత్వ ఆమోదం లభించింది.
-విద్యాభ్యాసం మాతృభాషలో జరగడం చాలా మంచిదని అభిప్రాయపడ్డాడు.
-అయితే ఈయన సాంఘిక కార్యకలాపాలు తర్వాతి కాలంలో నిజాం ప్రభుత్వానికి నచ్చలేదు. దీంతో ఆయనపై ప్రభుత్వ నిఘా ఉండేది.
-హైదరాబాద్‌లో హిందూ, ముస్లిం ఐక్యతకు జాతీయ భావస్ఫూర్తితో పనిచేసిన ముస్లిం మేధావుల్లో ముల్లా అబ్దుల్ ఖయ్యూం ఒకరు.
-ఈయనను గ్రేట్ ముస్లిం, గ్రేట్ ఇండియన్, గ్రేట్‌మ్యాన్‌గా సరోజినీనాయుడు వర్ణించారు.

హైదరాబాద్‌లో స్వదేశీ ఉద్యమం

-స్వదేశీ ఉద్యమానికి ఆర్యసమాజ్, గణేష్ ఉత్సవ సంఘాలు, ఇతర సాంస్కృతిక సంస్థలు తోడ్పడ్డాయి.
-1906-07లో హైదరాబాద్‌లో పలు ప్రాంతాల్లో సమావేశాలు జరిగి స్వదేశీ ఉద్యమ ప్రచారం జరిగింది. విదేశీ వస్తువులను బహిష్కరించాల్సిందిగా ఈ సమావేశాల్లో ప్రబోధించారు.
-1908లో లోకమాన్య బాలగంగాధర్ తిలక్‌ను నిర్బంధించి దేశాంతరవాస శిక్ష అమలుపరచడంతో ప్రజల్లో తీవ్రమైన స్పందన కలిగింది.
-హైదరాబాద్ వార్తా పత్రికలు కూడా బ్రిటిష్ ప్రభుత్వ చర్యను ఖండించాయి.
-మత సంస్కరణలపై శ్రీపాద దామోదర్, సత్యాలేకర్‌ల ఉపన్యాసాలకు ప్రజలు ఆకర్షితులయ్యాయి. స్వదేశీ ఉద్దేశాలు కూడా ఈ ఉపన్యాసాల్లో చోటుచేసుకున్నాయి. అందువల్ల సత్యాలేకర్‌ను హైదరాబాద్ రెసిడెంట్ బ్లాక్‌లిస్ట్‌లో చేర్చింది.

ఖిలాఫత్ ఉద్యమం

-ఇది హైదరాబాద్‌పై ప్రభావం చూపింది. వివేకవర్థిని హైస్కూల్‌లో 1920, మార్చి 16, 20 తేదీల్లో జరిగిన సభల్లో 20 వేలమంది హిందువులు, ముస్లింలు హాజరయ్యారు.
-జనగాం, మెదక్, కరీంనగర్ ప్రాంతాల్లో కూడా సభలు జరగడంతో ఖిలాఫత్ ఉద్యమ ప్రభావం ఎంతుందో అర్థమవుతుంది.
-బారిస్టర్ అస్గర్, అస్కరీ హసన్, ఖరీ ఉజ్జమాన్, మహ్మద్ ముర్తుజా, హుమాయున్ ముర్తుజా, పండిత్ కేశవరావు, రాఘవేంద్రశర్మ మొదలైనవారు ఈ ఉద్యమానికి నాయకత్వం వహించారు.
-ముల్లా అబ్దుల్ బాసిత్ ద రెడ్ క్రిసెంట్ సొసైటీ లక్ష రూపాయలకుపైగా చందాలు వసూలు చేసి టర్కీ ప్రధానమంత్రికి పంపించింది.
-అంతేకాకుండా అన్సారీ నాయకత్వంలో ఒక వైద్య బృందాన్ని టర్కీకి పంపడానికి కావాల్సిన ధనాన్ని సమకూర్చింది.

ఆంధ్రజనసంఘం ఏర్పాటు-నేపథ్యం

-1921, నవంబర్‌లో హైదరాబాద్‌లో వివేకవర్ధిని ఆవరణలో ఒక సంఘ సంస్కరణ సభ ఏర్పాటయ్యింది. అందులో మరాఠీ, కన్నడ, తెలుగు మాట్లాడే జాతీయవాద భావంగల సంఘ సంస్కర్తలు సమావేశమయ్యారు. దీనికి పుణేకు చెందిన కార్వే పండితుడు అధ్యక్షత వహించాడు.
-రెండోరోజు సమావేశంలో ఆంధ్ర, కన్నడ, మరాఠా వ్యక్తులు తమ భాషల్లో ఉపన్యాసమివ్వాలని అప్పటికే నిర్ణయించారు. దీనిప్రకారం ఆ మరుసటి రోజు మాడపాటి హనుమంతరావు తెలుగులో ఉపన్యాసం చేసినప్పుడు మహారాష్ట్ర సభికులు అల్లరి చేశారు. కానీ ఆయన వ్యక్తిత్వ ప్రభావం వల్ల ఎక్కువ గొడవ జరగలేదు.
-కానీ ఆ తర్వాత ఆలంపల్లి వెంకటరామారావు తెలుగులో మాట్లాడటం మొదలుపెట్టగానే మహారాష్ట్ర యువకులు విపరీతంగా అల్లరిచేసి అవమానపరిచారు. దీంతో తెలుగువారు సభ నుంచి నిష్క్రమించి, ఆ సాయంత్రం వివేకవర్ధిని వెనుక ఉన్న ట్రూప్ బజారులో టేకుల రంగారావు ఇంట్లో సమావేశమయ్యారు.
-1921, నవంబర్ 12న అక్కడ సమావేశమైన మాడపాటి హనుమంతరావు, మందుముల నర్సింగరావు, మందుముల రామచంద్రారావు, మిట్టా లక్ష్మీనరసయ్య, టేకుమాల రంగారావు, బూర్గుల రామకృష్ణారావు మొదలైనవారు నిజాం రాష్ట్ర ఆంధ్రజనసంఘం స్థాపించాలని తీర్మానించారు.
-ఈ సంఘం ప్రధాన లక్ష్యం, ఆంధ్రుల అభివృద్ధికి కృషిచేయడం, అవసరమైన కొత్త సంఘాలు స్థాపించడం, సభలు, సమావేశాలు నిర్వహించడం, ఇతర నిర్మాణ కార్యక్రమాలు చేపట్టడం.
-ఈ సంఘంలో చేరడానికి 18 ఏండ్లు పైబడిన విద్యావంతులు అర్హులు.
-1922, ఫిబ్రవరి 24న ఆంధ్రజనసంఘం మొదటి సమావేశం రెడ్డి హాస్టల్‌లో జరిగింది. తర్వాత మార్చి, ఏప్రిల్ నెలల్లో కూడా ఈ సభ్యులు సమావేశమై సంఘ నియమావళిని అంగీకరించి, కార్యనిర్వాహక వర్గాన్ని ఎన్నుకున్నారు.
-సంఘం నాయకులు తెలంగాణ గ్రామాలకు వెళ్లి తెలుగువారిని సంఘటితం చేయడానికి ప్రయత్నించారు. ఆంధ్రజనసంఘం స్థాపించిన మరుసటి ఏడాదే దానికి ఉపసంఘంగా ఆంధ్ర పరిశోధక సంఘం ఏర్పాటయ్యింది.
-తెలుగుజాతి సంస్కృతి, చరిత్రను పరిశోధించి, తెలుగు వారి ఔన్నత్యాన్ని తెలియపరిచి, తెలుగువారిని రాజకీయంగా చైతన్యవంతులుగా తీర్చదిద్దడానికి ఈ సంఘం ఉద్దేశింపబడింది.

-తెలంగాణ గ్రామాల్లో పర్యటించి ఊపాటి వెంకట రమణాచార్యులు అనేక తాళపత్ర గ్రంథాలు, శాసన ప్రతులను సేకరించారు.
-తెలంగాణలో బయల్పడిన 123 శాసనాలను తెలంగాణ శాసనాలు అనే పేరుతో ప్రకటించారు.
-ఈ సంఘానికి మొదటి నుంచి మునగాల రాజా నాయని వెంకట రంగారావు అధ్యక్షుడిగా ఉండి ఆర్థిక సహాయం చేశారు.
-ఈ విధంగా ఆంధ్రజనసంఘం స్ఫూర్తితో తెలంగాణలో పలుచోట్ల ఈ సంఘాలు ఏర్పడ్డాయి. వీటన్నింటిని కలిపి ఒక సమాఖ్యగా ఆంధ్రజనకేంద్ర సంఘం స్థాపించాల్సి వచ్చింది.
-ఈ ఆంధ్రజన కేంద్ర సంఘం మొదటి సమావేశం హన్మకొండలో 1924, ఏప్రిల్ 1న జరిగింది. ఈ సమావేశంలో హైదరాబాద్, సికింద్రాబాద్, వరంగల్, ఖమ్మం, హుజూరాబాద్ నుంచి సభ్యులు పాల్గొన్నారు.