పాలిటీలోని యూనిట్-2 సిలబస్ చాలా ప్రధానమైంది. ఇందులో ప్రాథమిక హక్కులు, నిర్దేశిక నియమాలు, ప్రాథమిక విధులు అనే టాపిక్స్ ఉన్నాయి. ఈ విభాగంలోని అంశాలపై ఆర్టికల్స్, సబ్-ఆర్టికల్స్ బాగా గుర్తుంచుకోవడంతోపాటు సుప్రీంకోర్టు వివిధ సందర్భాలలో ఇచ్చిన తీర్పులను అధ్యయనం చేయాలి. ఇందులోని అంశాలు సమానత్వంతోపాటు, ఎస్సీ, ఎస్టీ, మైనారిటీ వర్గాలకు సంబంధించి రాజ్యాంగం కల్పించిన రక్షణలను కూడా అవగాహన చేసుకోవాలి.
-హక్కు అంటే కలిగి ఉండటం, విధులు అంటే నిర్వర్తించడం. అవి బాధ్యతలను తెలియజేస్తాయి. వ్యక్తి సర్వతోముఖ వికాసానికి ఉపయోగపడేవి హక్కులు.
-పౌరునిలో దాగి ఉన్న అంతర్గత శక్తి యుక్తులను బయటకు తీసి వ్యక్తుల స్వేచ్ఛా, స్వాతంత్య్రాలకు ప్రాధాన్యత ఇచ్చే అంశాలే ప్రాథమిక హక్కులు.
-హక్కుల భావన గతిశీలమైనది (Dynamic)
-క్రీ.శ. 1215లో జూన్ 15న ఇంగ్లండ్ రాజు జాన్ ఎడ్వర్డ్ మొదటిసారిగా కొన్ని హక్కులను గుర్తించి మాగ్నా కార్టా ప్రకటన చేశాడు. దీనినే మానవ హక్కుల మాగ్నా కార్టా అంటారు.
-ప్రపంచంలోని అన్ని దేశాలకు, మానవ హక్కులకు మాగ్నాకార్టా మూలంగా మారింది.
-ప్రపంచంలో మొదటి లిఖిత రాజ్యాంగమైన అమెరికా రాజ్యాంగంలో Bill of Rights రూపంలో ప్రాథమిక హక్కులను పొందుపర్చారు.
-మన రాజ్యాంగ నిర్మాతలకు అమెరికా రాజ్యాంగంలోని Bill of Rights స్ఫూర్తినిచ్చింది. దీంతో అమెరికా రాజ్యాంగాన్ని ఆధారంగా చేసుకొని ప్రాథమిక హక్కులను స్వీకరించి రాజ్యాంగంలో 3వ భాగంలో పొందుపర్చారు.
-ఐక్యరాజ్యసమితి 1948, డిసెంబర్ 10న విశ్వవ్యాప్త మానవహక్కుల ప్రకటన చేసింది. దీంతో డిసెంబర్ 10ని మానవహక్కుల దినోత్సవంగా జరుపుకొంటున్నారు.
-అమెరికా రాజ్యాంగంలో హక్కులు ప్రకటించారు. కానీ పౌరులకు కల్పించలేదు.
-బ్రిటన్‌లో లిఖిత రాజ్యాంగం లేకపోవడంతో హక్కులు ప్రకటించలేదు.
-1895లో బాలగంగాధర తిలక్ స్వరాజ్య బిల్లులో తొలిసారిగా హక్కుల తీర్మానం ప్రతిపాదించారు.
-1925లో ఐర్లాండ్ దేశానికి చెందిన అనిబిసెంట్ భారత్‌లో కామన్వెల్త్ ఆఫ్ ఇండియా అనే బిల్లును ప్రతిపాదించి అందులో బ్రిటన్ 1921లో ఐరిష్ రిపబ్లిక్‌కు ఇచ్చిన హక్కులనే భారతీయులకు ఇవ్వాలని డిమాండ్ చేసింది.
-1927లో మద్రాస్ రాష్ట్రంలో జరిగిన కాంగ్రెస్ సమావేశంలో భారతదేశానికి రూపొందించే రాజ్యాంగానికి ప్రాథమిక హక్కులు ప్రాతిపదిక కావాలని తీర్మానం చేశారు.
-1928లో మోతీలాల్ నెహ్రూ అధ్యక్షతన రూపొందించిన నివేదికలో 19 రకాల ప్రాథమిక హక్కులు భారతీయులకు ఇవ్వాలని డిమాండ్ చేశారు.
-1931లో కరాచిలో జరిగిన భారతజాతీయ కాంగ్రెస్ సమావేశంలో భారతీయులకు ప్రాథమిక హక్కులు ఇవ్వాలని డిమాండ్ చేశారు.
-రాజ్యాంగ పరిషత్ రాజ్యాంగ రచనా కమిటీల్లో భాగంగా 1947, జనవరి 24న సర్దార్ వల్లబాయ్ పటేల్ అధ్యక్షతన ప్రాథమిక హక్కుల కమిటీని, జేబీ కృపలాని అధ్యక్షతన ప్రాథమిక హక్కుల ఉపసంఘాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.

ఉపసంఘం నివేదికలోని అంశాలు

-న్యాయబద్ధమైన హక్కులు – ప్రాథమిక హక్కులు
-న్యాయబద్ధం కానివి – ఆదేశిక సూత్రాలు
-ప్రాథమిక హక్కుల్లో కేవలం భారతీయులకు మాత్రమే వర్తించే అధికరణాలు 15, 16, 19, 21 (A), 29, 30 నిబంధనలు.
-భారతీయులతోపాటు విదేశీయులకు వర్తించే హక్కులు 14, 20, 21, 23, 25, 27, 28 నిబంధనలు.
-నకారాత్మక హక్కులు: ఇవి ప్రభుత్వం ఏమి చేయకూడదో తెలుపుతూ పరిమితులు విధిస్తాయి. అవి.. 14, 15, 16, 20, 21, 25, 27 నిబంధనలు.
-సహకారాత్మక హక్కులు: ఇవి ప్రభుత్వ బాధ్యతలను తెలుపుతాయి.
ఉదా: 17వ నిబంధన- అంటరానితనం నేరం

24వ నిబంధన- బాల కార్మిక వ్యవస్థ నిర్మూలన

-భారతదేశంలో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి 352 నిబంధన ప్రకారం విధించినప్పుడు రాష్ట్రపతి 20, 21 అధికరణాలు తప్ప మిగిలిన ప్రాథమిక హక్కులను 359 నిబంధన ప్రకారం నిలిపివేయబడుతాయి.
-హక్కులు నిరపేక్షమైనవి కావు, పరిమితమైనవి. ప్రతి హక్కు అమలుకు మినహాయింపులు ఉంటాయి.

ప్రాథమిక హక్కుల వర్గీకరణ

-1950, జనవరి 26న భారత రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చినప్పుడు రాజ్యాంగంలోని 3వ భాగంలో 12వ నిబంధన నుంచి 35వ నిబంధన వరకు 7 ప్రాథమిక హక్కులను పొందుపర్చారు.
-1978లో మొరార్జీ దేశాయ్ ప్రభుత్వం 44వ రాజ్యాం గ సవరణ ద్వారా ఆస్తిహక్కును ప్రాథమిక హక్కుల నుంచి తొలగించడం వల్ల ప్రస్తుతం 6 రకాల ప్రాథమిక హక్కులు మాత్రమే ఉన్నాయి.
-ఆస్తి హక్కును ప్రాథమిక హక్కుల నుంచి తొలగించి రాజ్యాంగంలోని 12వ భాగంలో 300 (A) నిబంధనలో చేర్చారు.
-ప్రస్తుతం ఆస్తి హక్కు న్యాయబద్ధమైన, శాసన బద్ధమైన రాజ్యాంగపరమైన సాధారణ హక్కు మాత్రమే.
-జమ్ముకశ్మీర్ రాష్ట్రంలో ఆస్తిహక్కు ప్రాథమిక హక్కుగా అమల్లో ఉంది.

ప్రాథమిక హక్కులు

-సమానత్వపు హక్కు – 14 నుంచి 18 అధికరణాలు
-స్వాతంత్య్రపు హక్కు – 19 నుంచి 22 అధికరణాలు
-పీడనాన్ని నిరోధించే హక్కు- 23, 24 అధికరణాలు
-మత స్వాతంత్య్రపు హక్కు- 25 నుంచి 28 అధికరణాలు
-విద్యా విషయక, సాంస్కృతిక హక్కు- 29, 30 అధికరణలు
-రాజ్యాంగ పరిరక్షణ హక్కు- 32వ అధికరణ
-ప్రాథమిక హక్కుల్లోని 12, 13, 33, 34, 35 నిబంధనలు ప్రాథమిక హక్కులకు అనుబంధంగా వివరణ ఇస్తాయి. అవి..
-12వ నిబంధన: రాజ్యానికి నిర్వచనాన్ని తెలుపుతుంది.
-రాజ్యం అంటే కేంద్ర ప్రభుత్వం, రాష్ట్ర ప్రభుత్వం, స్థానిక ప్రభుత్వాలు అని అర్థం.
-1951లో సుప్రీంకోర్టు షామ్ దాసని Vs సెంట్రల్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా కేసులో ప్రాథమిక హక్కులు ప్రభుత్వానికి, ప్రభుత్వ రంగ సంస్థలకు వర్తిస్తాయే తప్ప ప్రయివేట్ కంపెనీలకు వర్తించవని తీర్పునిచ్చింది.
-1964లో సుప్రీంకోర్టు.. రాజస్థాన్ ఎలక్ట్రిసిటీ బోర్డు Vs మోహన్ లాల్ కేసులో వర్సిటీలు, ఎల్‌ఐసీ, సహకార సంస్థలు, ఓఎన్‌జీసీ, ఐఎఫ్‌సీ, బీపీసీఎల్ లాంటి సంస్థలు కూడా ప్రభుత్వ పరిధిలోకి వస్తాయని ప్రకటించింది.
-సుఖ్‌దేవ్ సింగ్ Vs భగత్‌రాయ్ (1975) కేసులో సహజవాయు కార్పొరేషన్ (ఓఎన్‌జీసీ), పారిశ్రామిక ఆర్థిక కార్పొరేషన్ (ఐఎఫ్‌సీ)లు రాజ్యం లో భాగమని సుప్రీంకోర్టు ప్రకటించింది.

13వ అధికరణం

-ప్రాథమిక హక్కులను హరించే శాసనాలు చెల్లవు
-13 (1) నిబంధన: భారత రాజ్యాంగం అమల్లోకి రాకముందు ఉన్న చట్టాలు, ప్రస్తుత చట్టాలకు విరుద్ధంగా ఉన్నట్లయితే అవి చెల్లవు.
-13 (2) నిబంధన: ప్రాథమిక హక్కులను హరించే చట్టాలు చెల్లవు. అవి న్యాయస్థానానికి ఉన్న అధికారాన్ని తెలియచేస్తుంది.
-భారత రాజ్యాంగంలో ప్రత్యక్షంగా న్యాయసమీక్ష అధికారం అనే పదం లేకపోయినా పరోక్షంగా న్యాయస్థానాలిచ్చిన పలు తీర్పుల ప్రకారం అమల్లో ఉన్నాయి.
-13 (3) నిబంధన: శాసనం (LAW) అనే పదానికి పర్యాయపదాలను పొందుపర్చారు. అవి.. ఆర్డినెన్స్, ఆర్డర్ (ఉత్తర్వు), బైలాస్ (ఉపనియమం), రూల్ (నియమం), రెగ్యులేషన్, నోటిఫికేషన్ (ప్రకటన)
-భారత దేశంలో ఆచారాలు (Cousframs), వాడుకలు (Usages) అమల్లో ఉన్నాయి.
-13 (4) నిబంధన: 368 నిబంధన ప్రకారం భారత రాజ్యాన్ని సవరణ చేసే సమయంలో 13వ నిబంధన అవరోధం కాదు.
-13 (4) నిబంధనను 1974లో 34 వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా రాజ్యాంగంలో చేర్చారు.
-అంబికా మిల్స్ VS గుజరాత్ రాష్ట్రం కేసులో సుప్రీంకోర్టు గ్రహణ సిద్ధాంతాన్ని (Post- Constitution Laws) రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చిన తర్వాత చట్టాలకు రూపొందించబడిందని తన తీర్పులో ప్రకటించింది.

33 వ అధికరణం

-ప్రాథమిక హక్కులకు రక్షణ దళాలకు నిరాకరించే అధికారం పార్లమెంట్‌కు ఉంది.
-1984లో 50వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా దీని పరిధిని పెంచారు.
-సాయుధ దళాల వారి ప్రాథమిక హక్కులకు విరుద్ధమైన చట్టాలు చెల్లవని భారత పార్లమెంట్ చట్టాన్ని రూపొందించవచ్చు.

34 వ అధికరణం

-మార్షల్ లా ఉంటే ప్రాథమిక హక్కులు అమల్లో ఉం డవు. మార్షల్ లా అంటే సైనిక శాసనం
-సైనిక చట్టం ప్రకటించిన సమయంలో సైనిక బలగాలు తీసుకున్న నిర్ణయాల వల్ల నష్టం సంభవిస్తే వారి చర్యలకు బాధ్యులను చేయడానికి వీలులేదు. పార్లమెంట్ చట్టం ద్వారా వారి చర్యలకు రక్షణ కల్పిస్తుంది.
-మార్షల్ లా అమల్లో ఉన్న సందర్భంలో ప్రాథమిక హక్కులకు భంగం కలిగితే కోర్టులను ఆశ్రయించరాదు.
ఉదా: 1958 సాయుధ దళాలు ప్రత్యేక అధికార చట్టానికి వ్యతిరేకంగా మణిపూర్‌లో ఇరోమ్ షర్మిళ ఉద్యమం చేస్తోంది.

35 వ అధికరణం

-కొన్ని ప్రాథమిక హక్కులకు సంబంధించిన శాసనాలు చేయు అధికారం పార్లమెంట్‌కు ఉంది. అవి..
-16 (3) నిబంధన: ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలకు సంబంధించిన రిజర్వేషన్స్
-32 (3) నిబంధన: రిట్లు జారీ చేసే అధికారాలను కింది న్యాయస్థానాలకు సంక్రమింపచేయడం.
-33 నిబంధన: సైనికులకు ప్రాథమిక హక్కులను తొలగించబడును.
-34 నిబంధన: మార్షల్ లాకు సంబంధించిన అంశాలు
పై అధికరణాలపై శాసననాలు చేసే అధికారం పార్లమెంట్‌కు మాత్రమే ఉంటుంది. రాష్ట్ర శాసనసభలకు లేదు.

13 వ నిబంధనలోని సిద్ధాంతాలు

గ్రహణ సిద్ధాంతం ( The Doctrine Of Eclipse): రాజ్యాంగం అమల్లోని రాక ముందు ఉన్న చట్టాలు రాజ్యాంగ విరుద్ధం అయితే ఆ చట్టాలు పూర్తిగా కొట్టివేయబడవు. ఈ చట్టాల అమలును మాత్రమే నిలిపివేస్తారు.(గ్రహణం) అయితే రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చిన తర్వాత చేసిన చట్టాలు రాజ్యాంగ విరుద్ధం అయితే వాటిని పూర్తిగా రద్దు చేస్తారు.
ఉదా: 1974లో 35 వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా సిక్కింకు అసోసియేట్ రాష్ట్ర హోదా కల్పించి 2(A) అధికరణంగా 10వ షెడ్యూల్‌గా చేర్చి అనంతరం 1975లో 36వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా సిక్కింకు రాష్ట్ర హోదా కల్పిస్తూ 2 (A) అధికరణాన్ని, 10వ షెడ్యూల్‌ను రద్దు చేశారు.
అధికార పృతఃక్కరణ సిద్ధాంతం (The Doctrine Of Severability): శాసన నిర్మాణ శాఖ చేసిన శాసనాలు, కార్వనిర్వాహక శాఖ అమలు చేసిన విధానాలు ప్రాథమిక హక్కులకు భంగం కలిగితే 13 (1) అధికరణం ప్రకారం చెల్లవు. ప్రాథమిక హక్కులకు విరుద్దమైన అంశాలను చట్టం నుంచి వేరు చేయడానికి వీలుకాకపోతే అప్పుడు ఆ చట్టం మొత్తం రద్దు చేయబడుతుంది. దీనినే డ్రాక్టిన్ ఆఫ్ సెవరబిలిటి అంటారు.
1, 2 సిద్ధాంతాలను సుప్రీంకోర్టు ఎస్‌పీ గుప్తా VS యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా (1982), సంపత్‌కుమార్ VS యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా (1987) కేసుల తీర్పుల్లో ప్రతిపాదించింది.
ప్రతిషేదించు సిద్ధాంతం (The Doctrine Of Waivers): పౌరులు తమకు ఇష్టమైనా, ఇష్టం లేకపోయినా, అవగాహన ఉన్న, అవగాహన లేకపోయినా తమ హక్కులను వదులుకోవడానికి న్యాయస్థానాలు అనుమతించవు. దీనినే డాక్ట్రిన్ ఆఫ్ వేవర్ అంటారు.
ఈ సిద్ధాంతం భారతదేశంలోని పౌరులకు వర్తించదు.