భారత రాజ్యాంగం – విశిష్ట లక్షణాలు

దృఢ-అదృఢ లక్షణాల సమ్మేళనం

-భారత రాజ్యాంగ పరిషత్‌లో భారత రాజ్యాం గం దృఢమైనదిగా ఉండాలని ఎన్ గోపాలస్వామి అయ్యంగార్ పేర్కొన్నారు. దీనికి కారణం పార్లమెంట్‌లో మెజారిటీ కలిగిన పార్టీ తన ఇష్టప్రకారం రాజ్యాంగాన్ని మార్చే అవకాశం ఉంటుందని అందుకే దృఢమైన రాజ్యాంగం ఉండాలన్నారు.

-మారుతున్న కాలానికి అనుగుణంగా భారత రాజ్యాంగాన్ని సవరించే అవకాశం ఉండాలని, సరళించే ప్రక్రియలో సరళత్వం ఉండాలని రాజ్యాంగ పరిషత్‌లో పండిట్ జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ తెలిపారు.

-దృఢ రాజ్యాంగ పద్ధతి అంటే శాసన వ్యవస్థ ప్రత్యేక పద్ధతిలో సవరణ చేయ డం. సాధారణంగా సమాఖ్య రాజ్యాంగాలన్నీ దృఢ రాజ్యాంగ సవరణ పద్ధతిని అనుసరిస్తాయి.

ఉదా : అమెరికా, స్విట్జర్లాండ్ రాజ్యాంగాలను కఠిన పద్ధతిలో సవరిస్తారు. వాటిని దృఢ రాజ్యాంగాలు అంటారు.
-అదృఢ రాజ్యాంగ అనగా చట్టసభ సాధారణ మెజారిటీతో శాసనాలను రూపొందించవచ్చు.
ఉదా : బ్రిటన్ రాజ్యాంగం
-భారత రాజ్యాంగాన్ని ధృడ-అధృడ రాజ్యాంగాల సమ్మేళనం అంటారు.
-భారత రాజ్యాంగాన్ని 20వ భాగంలోని 368వ నిబంధన ప్రకారం మూడు పద్ధతుల్లో సవరిస్తారు. అవి….

సాధారణ మెజారిటీ పద్ధతి

-సాధారణ మెజారిటీ పద్ధతి అంటే పార్లమెంట్‌లోని ఉభయసభలు వేర్వేరుగా సాధారణ మెజారిటీతో అనగా సభకు హాజరై ఓటువేసిన వారిలో సగానికంటే ఒకరు ఎక్కువ మెజారిటీతో ఆమోదించాలి.
-సభ సమావేశం కావాలంటే కోరం ఉం డాలి. కోరం అంటే సభ సమావేశం కావడానికి ఉండవలసిన కనిష్ఠ సభ్యుల సంఖ్య. అంటే 1/10వ వంతు. సాధారణ పద్ధతిలో కింది అంశాలను సవరణ చేయవచ్చు.
-నూతన రాష్ర్టాలను ఏర్పాటు చేయడం.
-రాష్ర్టాల సరిహద్దుల మార్చడం.
-రాష్ర్టాల పేర్చు మార్చడం.
-పౌరసత్వానికి సంబంధించిన విషయాలను మార్చడం.
-పార్లమెంటు, రాష్ట్ర శాసనసభల నియోజక వర్గాల పునర్ విభజనను ఆమోదించడం.
-పార్లమెంటు సభ్యుల జీతభత్యాలను సవరించడం.
-రాష్ర్టాల్లో విధానపరిషత్ ఏర్పాటు, రద్దుకు సంబంధించి అంశాలు.
-కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలకు సంబంధించిన అంశాలు
-అధికార భాషకు సంబంధించిన అంశాలు.
-రాజ్యాంగంలోని 2వ షెడ్యూల్, 5వ షెడ్యూల్, 6వ షెడ్యూల్‌కు సంబంధించిన అంశాలను మొదటి పద్ధతిలో సవరణ చేయవచ్చు.

పాక్షిక ప్రత్యేక మెజారిటీ పద్ధతి

-పార్లమెంట్ ఉభయ సభలను వేర్వేరుగా లేదా కలిసి ప్రత్యేక మెజారిటీతో రాజ్యాంగ సవరణ చేయాలి. ప్రత్యేక మెజారిటీ అంటే 2/3వ వంతు మెజారిటీతో సవరణ చేయాలి.

ప్రత్యేక మెజారిటీ పద్ధతి ద్వారా..
-ప్రాథమిక హక్కులను సవరించడం.
-ఆదేశిక సూత్రాలను సవరించడం.
-ప్రాథమిక విధులను సవరించడం.

దృఢమైన పద్ధతి (ద్విపక్ష ప్రత్యేక మెజారిటీ పద్ధతి)

-దృఢమైన రాజ్యాంగ పద్ధతి అంటే పార్లమెంటులోని ఉభయసభలు 2/3వ వంతు మెజారిటీతో ఆమోదించిన తర్వా త సగానికంటే ఎక్కువ రాష్ర్టాల శాసన సభల ఆమోదం పొందితేనే రాజ్యాంగ సవరణ అమల్లోకి వస్తుంది.

-మూడో పద్ధతి ద్వారా కింది అంశాలను సవరణ చేస్తారు.

-భారత రాష్ట్రపతి అధికారాలు.

-రాష్ట్రపతి ఎన్నికకు సంబంధించిన అంశాలు.

-కేంద్ర-రాష్ట్ర సంబంధాలు

-సుప్రీంకోర్టు, రాష్ట్ర హైకోర్టు అధికారాలు

-రాజ్యసభ నిర్మాణం

-పార్లమెంటు ఆమోదించిన రాష్ర్టాలకు బిల్లు పంపినప్పుడు ఎంతకాలంలోపు ఆమోదించాలి అనే నిబంధన పొందుపర్చలేదు.

-లోక్‌సభ ఆమోదించిన బిల్లు రాజ్యసభకు పంపినప్పుడు లోక్‌సభ రద్దయితే ఆ బిల్లు కూడా రద్దవుతుంది.

పార్లమెంటరీ ప్రజాస్వామ్య ప్రభుత్వం
-శాసన నిర్మాణశాఖ, కార్యనిర్వాహక శాఖల సంబంధాల ఆధారంగా ప్రభుత్వాలను రెండు రకాలుగా విభజించవచ్చు.

పార్లమెంటరీ తరహా ప్రభుత్వం

-దేశ కార్యనిర్వాహకశాఖ పార్లమెంటుచే ఏర్పాటు చేయబడి, పార్లమెంటుకు బాధ్యత వహించే ప్రభుత్వం.

-పార్లమెంటరీ తరహా ప్రభుత్వాన్ని అనుసరించడానికి ముఖ్య కారణం బ్రిటన్ పార్లమెంటరీ వ్యవస్థను అనుసరించడం వల్ల అది మనకు అంతకు మందు పరిచయం ఉండటమే. దేశంలో నిరక్షరాస్యులు ఎక్కువగా ఉండటంతో ఈ పద్ధతి వైపు రాజ్యాంగ నిర్మాతలు మొగ్గు చూపారు.

-అభివృద్ధి చెందుతున్న మనలాంటి దేశాల్లో మనం కోరే విధంగా ప్రభుత్వాలు బాధ్యతాయుతంగా పనిచేయాలి. సమష్టి బాధ్యతా సూత్రంతో ప్రభుత్వం పనిచేస్తుంది.

లక్షణాలు

-మంత్రి మండలి సమష్టిగా దిగువ సభకు బాధ్యత వహిస్తుంది.

-ఒకే పార్టీ లేదా ఒక కూటమికి చెందినవారు మంత్రులుగా ఉంటారు.

-పార్లమెంటరీ వ్యవస్థలో రెండు రకాల కార్యనిర్వాహక వర్గాలు ఉంటాయి.

-నామమాత్రపు కార్యనిర్వాహక అధికారి రాష్ట్రపతి.

-వాస్తవ కార్యనిర్వాహక అధికారి -ప్రధానమంత్రితో కూడిన మంత్రిమండలి.

-భారతదేశంలో సార్వజనీన ఓటుహక్కు అందరికీ కల్పించడం వల్ల పార్లమెంటరీ ప్రభుత్వం మనలాంటి దేశంలో భిన్నత్వంలో ఏకత్వం కలిగి దేశానికి ఉత్తమంగా ఉంటుంది.
–పార్లమెంటుల మాతా అని బ్రిటన్ పార్లమెంట్‌ను అంటారు.

-బ్రిటన్, భారతదేశం పార్లమెంటరీ విధానాన్ని అనుసరిస్తున్నారు.

అధ్యక్ష తరహా ప్రభుత్వం

-దేశ కార్యనిర్వాహక శాఖ శాసనసభ నుంచి ఆవిర్భవించక, బాధ్యత వహించకుండా, ప్రజలచే ఏర్పడి ప్రజలకు బాధ్యత వహించే ప్రభుత్వం.

ఉదా : అమెరికా, స్విట్జర్లాండ్
-అధ్యక్ష తరహా ప్రభుత్వాల్లో అన్ని వర్గాలకు ప్రాతినిథ్యం లభించదు. జవాబుదారితనం తక్కువ.

-భారత రాజ్యాంగ పరిషత్‌లో కేటీ షా మనదేశంలో అధ్యక్ష తరహా ప్రభుత్వాన్ని ప్రవేశపెట్టాలని వాదించినప్పటికీ మనం పార్లమెంటరీ తరహా ప్రభుత్వాన్ని స్వీకరించాం.

-పార్లమెంటరీ ప్రజాస్వామ్య ప్రభుత్వంలో ప్రజలు తమ ఓటుహక్కు ద్వారా తమకు ఇష్టమైన ప్రభుత్వాన్ని ఎంపిక చేసుకునే అవకాశం ఉంటుంది.

సార్వజనీన వయోజన ఓటుహక్కు

-భారత రాజ్యాంగం 326 నిబంధన ప్రకారం జాతి, కుల, మత, లింగ, జన్మ విచక్షణలు పాటించకుండా 21 సంవత్సరాలు నిండిన ప్రతి భారతీయ పౌరుడికి సార్వజనీన వయోజన ఓటుహక్కు కల్పించారు.

-రాజీవ్‌గాంధీ ప్రభుత్వం 1988 సంవత్సరంలో 61వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా ఓటింగ్ వయస్సును 21 ఏండ్ల నుంచి 18 ఏండ్లకు తగ్గించింది.

-మన రాజ్యాంగం ఒక మనిషికి ఒక ఓటు మనకు ఇచ్చింది. ఇప్పుడు మనం సాధించవలసింది ఒక ఓటు ఒక విలువ అని డా. బీఆర్ అంబేద్కర్ అన్నారు.

-ఓటర్ల ప్రవర్తనపై ప్రజాస్వామ్య విజయం ఆధారపడి ఉంటుంది.