రాజ్యాంగపర, చట్టపరమైన సంస్థలు
రాజ్యాంగంలో కొన్ని పదవులకు ప్రత్యేక ప్రతిపత్తి కల్పించారు. వీటి నిర్మాణం అధికార విధులకు సంబంధించి రాజ్యాంగంలో ప్రస్తావన ఉంది.
కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం
- రాజ్యాంగంలో 15వ భాగంలో ప్రకరణ 324 నుంచి 329 వరకు దీని గురించి ప్రస్తావించారు.
ఇందులో ఒక ప్రధాన ఎన్నికల కమిషనర్‌, ఇద్దరు ఇతర కమిషనర్లు ఉంటారు. వీరిని రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. - వీరి పదవీ కాలం 6 సంవత్సరాలు. పదవీ విరమణ వయస్సు 65 సంవత్సరాలు.
- సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తుల మాదిరిగానే ప్రధాన ఎన్నికల కమిషనర్‌ను తొలగిస్తారు. ఇతర కమిషనర్లను మాత్రం ప్రధాన ఎన్నికల కమిషనర్‌ సలహా మేరకు రాష్ట్రపతి తొలగిస్తారు.
- వీరి జీతభత్యాలు సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తులతో సమానంగా ఉంటాయి.
- దేశంలో అన్ని ఎన్నికలను (స్థానిక సంస్థల ఎన్నికలు మినహా) కేంద్ర ఎన్నికల సంఘమే నిర్వహిస్తుంది.
- రాజకీయ పార్టీని గుర్తించి వాటికి ఎన్నికల చిహ్నాలు, పార్టీ చిహ్నాలను కేటాయిస్తుంది.
- ఎన్నికలకు సంబంధించిన అన్ని వివాదాలను అలాగే పార్టీల మధ్య వచ్చే వివాదాలను కూడా ఎన్నికల సంఘమే పరిష్కరిస్తుంది. అందుకే దీనిని ‘క్వాసీ జ్యుడీషియల్‌ బాడీ’ (అర్ధ న్యాయ సంస్థ) అంటారు.
- ప్రకరణ 325 ప్రకారం ప్రతి ఒక్కరికి ఓటర్లుగా నమోదు చేసుకొనే హక్కు ఉంటుంది.
- మొట్టమొదటి చీఫ్‌ ఎన్నికల కమిషనర్‌- సుకుమార్‌ సేన్‌
- ప్రస్తుత చీఫ్‌ ఎన్నికల కమిషనర్‌- సుశీల్‌ చంద్ర
రాష్ట్ర ఎన్నికల సంఘం
- ప్రకరణ 243కె ప్రకారం గవర్నర్‌ రాష్ట్ర ఎన్నికల సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేస్తారు.
- రాష్ట్ర ఎన్నికల కమిషనర్‌ పదవీకాలం 5 సంవత్సరాలు.
- హైకోర్టు న్యాయమూర్తులను తొలగించే పద్ధతి ప్రకారమే రాష్ట్ర ఎన్నికల కమిషనర్‌ను కూడా తొలగిస్తారు.
- ఎన్నికల కమిషనర్‌గా నియామకం కావాలంటే రాష్ట్ర ప్రధాన కార్యదర్శి హోదాలో పదవీ విరమణ చేసి ఉండాలి.
- రాష్ట్ర ఎన్నికల సంఘం స్థానిక సంస్థల ఎన్నికలను నిర్వహిస్తుంది.
కేంద్ర ఆర్థిక సంఘం
- ప్రకరణ 280 ప్రకారం రాష్ట్రపతి ఐదేండ్లకోసారి ఆర్థిక సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేస్తారు.
- ఇందులో ఒక చైర్మన్‌, నలుగురు ఇతర సభ్యులు ఉంటారు. చైర్మన్‌, సభ్యులను రాష్ట్రపతి తొలగిస్తారు.
- కేంద్ర, రాష్ర్టాల మధ్య వనరుల విభజనపై ఆర్థిక సంఘం సలహాలు ఇస్తుంది. ఇది తమ నివేదికను రాష్ట్రపతికి సమర్పిస్తుంది.
- మొట్టమొదటి ఆర్థిక సంఘం చైర్మన్‌- కేసీ నియోగి
- 15వ ఆర్థిక సంఘం చైర్మన్‌ – ఎన్‌కే సింగ్‌
రాష్ట్ర ఆర్థిక సంఘం
- 73, 74వ రాజ్యాంగ సవరణ ప్రకారం 243ఐ కింద గవర్నర్‌ ప్రతి ఐదేండ్లకోసారి ఆర్థిక సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేస్తారు.
- ఇందులో ఒక చైర్మన్‌, నలుగురు ఇతర సభ్యులు ఉంటారు.
- స్థానిక సంస్థలకు రాష్ట్ర ప్రభుత్వం బదలాయించాల్సిన వనరులపై సిఫారసులు చేస్తుంది.
- మొట్టమొదటి ఆర్థిక సంఘం చైర్మన్‌ (ఉమ్మడి రాష్ట్రం)- లక్ష్మణ స్వామి
- ప్రస్తుత తెలంగాణ ఆర్థిక సంఘం చైర్మన్‌- జీ రాజేశం గౌడ్‌
జాయింట్‌ పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్‌
- ప్రకరణ 315 ప్రకారం పార్లమెంట్‌ ఒక చట్టం ద్వారా రెండు లేదా అంతకంటే ఎక్కువ రాష్ర్టాల్లో జాయింట్‌ పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్‌ ఏర్పాటు చేస్తారు.
- ఇందులో ఒక చైర్మన్‌, రాష్ట్రపతి నిర్ణయించిన సంఖ్యలో ఇతర సభ్యులు ఉంటారు.
- వీరి పదవీ కాలం 6 సంవత్సరాలు. పదవీ విరమణ వయస్సు 62 సంవత్సరాలు. వీరిని కూడా రాష్ట్రపతి తొలగిస్తారు.
- ప్రస్తుతం జాయింట్‌ పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్‌లు ఏ రాష్ర్టాలకు లేవు.
కంప్ట్రోలర్‌ అండ్‌ ఆడిటర్‌ జనరల్‌ (కాగ్‌)
- ప్రకరణ 148 నుంచి 151 వరకు ఈ పదవి ప్రస్తావన ఉంది.
- కాగ్‌ను రాష్ట్రపతి తన అధికార ముద్ర ద్వారా 6 సంవత్సరాల కాలానికి నియమిస్తారు.
- పదవీ విరమణ వయస్సు 65 సంవత్సరాలు. ఏది ముందైతే దానిని తీసుకుంటారు.
- కాగ్‌ జీతభత్యాలను పార్లమెంట్‌ నిర్ణయిస్తుంది. ప్రస్తుతం నెల వేతనం రూ.90 వేలు.
- పదవీ విరమణ తర్వాత పెన్షన్‌ సౌకర్యం కూడా ఉంటుంది. అయితే పదవీ విరమణ తర్వాత ఎలాంటి ప్రభుత్వ పదవులకు అర్హుడు కాదు.
- కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వ ఖాతాలను తనిఖీ చేసి నివేదికలను ప్రకరణ 151 ప్రకారం రాష్ట్రపతి ద్వారా పార్లమెంటుకు సమర్పిస్తారు.
- కాగ్‌ను సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తులను తొలగించే పద్ధతిలోనే తొలగిస్తారు.
- కాగ్‌ను భారత ఖజానా సంరక్షకునిగా, పార్లమెంటుకు పొడిగించిన చేయిగా వర్ణిస్తారు.
- మొట్టమొదటి కాగ్‌- నరహరి రావు
- ప్రస్తుత కాగ్‌- గిరీష్‌ చంద్రముర్ము
అటార్నీ జనరల్‌
- ప్రకరణ 76 ప్రకారం రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. రాష్ట్రపతి విశ్వాసం ఉన్నంతవరకు పదవిలో కొనసాగుతారు.
- కాబట్టి నిర్ణీత పదవీ కాలం ఉండదు. సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తులకు ఉండవలసిన అర్హతలు ఉండాలి.
- దేశంలో అత్యున్నతమైన ‘లీగల్‌ ఆఫీసర్‌’ కేంద్ర ప్రభుత్వానికి ముఖ్య న్యాయ సలహాదారుడు.
- పార్లమెంట్‌ సమావేశాల్లో పాల్గొనవచ్చు. కానీ ఓటు చేసే అధికారం ఉండదు.
- జీతభత్యాలను రాష్ట్రపతి నిర్ణయిస్తారు. ప్రస్తుతం నెలకు రూ.90,000
- మొట్టమొదటి అటార్నీ జనరల్‌- ఎంసీ సెతల్వాడ్‌
- ప్రస్తుత అటార్నీ జనరల్‌- కేకే వేణుగోపాల్‌
అడ్వకేట్‌ జనరల్‌
- ప్రకరణ 165 ప్రకారం గవర్నర్‌ నియమిస్తారు. గవర్నర్‌ విశ్వాసం ఉన్నంత వరకు అధికారంలో ఉంటాడు.
- హైకోర్టు న్యాయమూర్తులకు ఉండవలసిన అర్హతలు ఉండాలి.
- జీతభత్యాలను గవర్నర్‌ నిర్ణయిస్తారు.
- ప్రస్తుత వేతనం రూ.80,000
- రాష్ట్రంలో అత్యున్నతమైన ‘లీగల్‌ ఆఫీసర్‌’
- రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి ముఖ్య న్యాయ సలహాదారు.
- రాష్ట్ర శాసనసభా కార్యక్రమాల్లో పాల్గొనవచ్చు. కానీ ఓటు హక్కు ఉండదు.
- రాష్ట్ర ప్రభుత్వం తరఫున కేసులను వాదిస్తారు.
- మొట్టమొదటి రాష్ట్ర అడ్వకేట్‌ జనరల్‌- డీ నరసరాజు (ఉమ్మడి రాష్ట్రం)
- ప్రస్తుత అడ్వకేట్‌ జనరల్‌- సుబ్రమణ్యం శ్రీరామ్‌ (ఏపీ)
- తెలంగాణ అడ్వకేట్‌ జనరల్‌- బీఎస్‌ ప్రసాద్‌
సొలిసిటర్‌ జనరల్‌
- అటార్నీ జనరల్‌కు సహాయకారునిగా పనిచేస్తాడు. ఈ పదవికి రాజ్యాంగ ప్రతిపత్తి లేదు.
- కాబట్టి ఇతన్ని ఒక సాధారణ ‘లీగల్‌ ఆఫీసర్‌’గా పరిగణిస్తారు.
జాతీయ ఎస్సీ, ఎస్టీ కమిషన్‌
- 1978లో బోలా పాశ్వాన్‌ శాస్త్రి అధ్యక్షతన మొట్టమొదటి సారిగా జాతీయ స్థాయిలో కమిషన్‌ ఏర్పాటయింది.
- 1990లో 65వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా ఈ కమిషన్‌కు రాజ్యాంగ ప్రతిపత్తి కల్పించారు (ప్రకరణ 338).
షెడ్యూల్డ్‌ కులాలు అనే పదాన్ని మొదటగా వాడింది సైమన్‌ కమిషన్‌. - 2003లో 89వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా ఎస్టీ కమిషన్‌ను వేరుచేశారు. దీని కోసం రాజ్యాంగంలోని ప్రకరణ 338ఎ ని చేర్చారు.
- వీటి నిర్మాణం, విధులు ఒకే విధంగా ఉంటాయి.
- ఈ కమిషన్లలో ఒక చైర్మన్‌, ఒక వైస్‌ చైర్మన్‌, ముగ్గురు సభ్యులు ఉంటారు. వీరిని రాష్ట్రపతి 3 సంవత్సరాల కాలానికి నియమిస్తారు. చైర్మన్‌, వైస్‌ చైర్మన్‌ రెండు పర్యాయాల కంటే ఎక్కువ కాలం పనిచేయడానికి అనర్హులు.
- సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తి ద్వారా విచారణ చేయించి రాష్ట్రపతి తొలగిస్తారు.
- ఈ కమిషన్‌కు సివిల్‌ కోర్టుకు ఉన్న అధికారాలు ఉంటాయి.
- మొట్టమొదటి ఎస్సీ కమిషన్‌ చైర్మన్‌- రామ్‌ధన్‌
- ప్రస్తుత ఎస్సీ కమిషన్‌ చైర్మన్‌- విజయ్‌ సాంప్లా
- మొట్టమొదటి ఎస్టీ కమిషన్‌ చైర్మన్‌ – కున్వర్‌సింగ్‌
- ప్రస్తుత ఎస్టీ కమిషన్‌ చైర్మన్‌- హర్ష చౌహాన్‌
జాతీయ మైనారిటీ కమిషన్‌
- 1978లో పార్లమెంట్‌ చట్టం ద్వారా జాతీయ మైనారిటీ కమిషన్‌ను ఏర్పాటు చేశారు.
- ఇందులో చైర్మన్‌, వైస్‌ చైర్మన్‌, 5గురు ఇతర సభ్యులు ఉంటారు. వీరిని రాష్ట్రపతి 3 సంవత్సరాల కాలానికి నియమిస్తారు.
- మైనారిటీ స్థితిగతులపైన నివేదికలను ఇస్తుంది.
- ఇది 1993లో ఏర్పాటయింది.
- మొట్టమొదటి చైర్మన్‌- సర్దార్‌ అలీఖాన్‌
- ప్రస్తుత చైర్మన్‌- సయ్యద్‌ గయరుల్‌ హసన్‌ రిజ్వీ
జాతీయ మహిళా కమిషన్‌
- 1992లో పార్లమెంట్‌ చట్టం ద్వారా ఏర్పాటయ్యింది. ఇందులో ఒక చైర్‌పర్సన్‌, 5గురు సభ్యులు ఉంటారు.
- వీరిని కేంద్ర ప్రభుత్వం 3 సంవత్సరాల కాలానికి నియమిస్తుంది. రాష్ట్రపతి తొలగిస్తారు.
- మహిళా హక్కుల ఉల్లంఘన, రక్షణ, సంక్షేమంపై సిఫారసులు చేస్తుంది.
- మొట్టమొదటి అధ్యక్షురాలు- జయంతి పట్నాయక్‌
- ప్రస్తుతం అధ్యక్షురాలు- రేఖా శర్మ
వెనుకబడిన తరగతుల జాతీయ కమిషన్‌
- 1953లో కాకా కాలేకర్‌ అధ్యక్షతన మొట్టమొదటి కమిషన్‌ ఏర్పాటయింది. 1979లో బీపీ మండల్‌ అధ్యక్షతన రెండవ కమిషన్‌ ఏర్పాటయింది.
- 1992లో పార్లమెంట్‌ చట్టం ద్వారా దీనికి చట్ట ప్రతిపత్తి కల్పించారు. ఆ తర్వాత దీనికి రాజ్యాంగబద్ధతను ఈ మధ్యనే కల్పించారు.
- రాజ్యాంగంలోని 342 ఎ అధికరణ ప్రకారం లోక్‌సభ ఈ బిల్లును ఆమోదించింది.
- 102వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా జాతీయ వెనుకబడిన వర్గాల కమిషన్‌కు రాజ్యాంగ ప్రతిపత్తి కల్పించారు.
- ఈ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా రాజ్యాంగంలో అధికరణ 338 (బి) ని చేర్చారు. ఇందులో ఒక చైర్మన్‌, ఐదుగురు సభ్యులు ఉంటారు.
- ప్రస్తుత బీసీ కమిషన్‌ చైర్మన్‌- భగవాన్‌ లాల్‌ సాహ్ని
కేంద్ర పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్‌
- భాగం 14, ప్రకరణ 315 నుంచి 323 వరకు పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్‌ నిర్మాణం, విధులకు సంబంధించిన వివరాలు పేర్కొన్నారు.
- యూపీఎస్సీలో ఒక చైర్మన్‌, ప్రస్తుతం 10 మంది సభ్యులు ఉన్నారు. వీరిని రాష్ట్రపతి 6 సంవత్సరాల కాలానికి నియమిస్తారు.
- పదవీ విరమణ వయస్సు 65 సంవత్సరాలు. ఏది ముందైతే అది వర్తిస్తుంది.
- సుప్రీంకోర్టు జడ్జి ద్వారా విచారణ అనంతరం రాష్ట్రపతి వీరిని తొలగిస్తారు.
- కేంద్ర సర్వీసులకు, అఖిల భారత సర్వీసులకు పరీక్షలు నిర్వహించి అభ్యర్థులను ఎంపిక చేస్తారు.
- యూపీఎస్సీ తమ నివేదికను రాష్ట్రపతికి సమర్పిస్తుంది.
- మొట్టమొదటి యూపీఎస్సీ చైర్మన్‌- హెచ్‌కే కృపలాని
- ప్రస్తుత చైర్మన్‌- ప్రదీప్‌ కుమార్‌ జోషి
రాష్ట్ర పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్‌
- ప్రకరణ 315 ప్రకారం ప్రతి రాష్ర్టానికి ఒక పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్‌ ఉంటుంది.
- ఇందులో ఒక చైర్మన్‌, గవర్నర్‌ నిర్ణయించిన సంఖ్యలో ఇతర సభ్యులు ఉంటారు.
- ప్రకరణ 316 ప్రకారం గవర్నర్‌ వీరిని 6 సంవత్సరాల కాలానికి నియమిస్తారు. పదవీ విరమణ వయస్సు 62 ఏండ్లు.
- రాష్ట్రపతి వీరిని తొలగిస్తారు.
- రాష్ట్ర సర్వీసులకు సంబంధించి పోటీ పరీక్షల నుంచి అభ్యర్థులను ఎంపిక చేస్తారు.
- ఏపీపీఎస్సీ మొట్టమొదటి చైర్మన్‌- వివేకానంద మూర్తి
- ఏపీపీఎస్సీ ప్రస్తుత చైర్మన్‌- ఏవీ రమణా రెడ్డి (ఇన్‌చార్జి)
- టీఎస్‌పీఎస్సీ మొదటి చైర్మన్‌- ఘంటా చక్రపాణి
- ప్రస్తుత చైర్మన్‌- వీ జనార్దన్‌ రెడ్డి
