చరిత్రకు ఆధారాలు.. శాసనాలు, గ్రంథాలు

నానాఘాట్ శాసనం: శాతవాహన చక్రవర్తి మొదటి శాతకర్ణి భార్య దేవీ నాగనిక ప్రాకృతంలో ఈ శాసనాన్ని వేయించింది. ఈ శాసనంపై మొదటి శాతకర్ణి, శ్రీముఖుని ప్రతిమలు ఉన్నాయి. అప్రతిహత చక్ర ఏకవీర, సూర, దక్షిణాపథపతి వంటి బిరుదుల మొదటి శాతకర్ణి కలిగి ఉన్నాడని అందులో పేర్కొన్నారు.
-సాంచీ స్థూప శాసనం: రెండో శాతకర్ణి సాంచీ స్థూపానికి దక్షిణ తోరణం నిర్మించడంతో ఇతని ఆస్థానంలో ఉన్న వాసిష్టీపుత్ర ఆనందుడు ఈ శాసనాన్ని వేయించాడు.
-నాసిక్ శాసనం: ఈ శాసనాన్ని గౌతమీపుత్ర శాతకర్ణి తల్లి గౌతమి బాలశ్రీ ప్రాకృతంలో వేయించింది. ఇందులో శాతకర్ణిని ఏకబ్రాహ్మణ, క్షత్రియ దర్పమాన మర్దన, ఆగమనిలయ, త్రిసముద్రతోయ పీతవాహన, దక్షిణ సముద్రాధీశ్వరా మొదలైన బిరుదులతో వర్ణించింది.
-మ్యాకదోని శాసనం: శాతవాహన చివరి రాజైన మూడో పులోమావి ఈ శాసనాన్ని వేయించాడు.
-రెంటాల, దాచేపల్లి, కేశానపల్లి శాసనాలు: ఇక్షాక రాజ్యస్థాపకుడు వాసిష్టీపుత్ర శాంతమూలుడు ప్రాకృతంలో వేయించాడు.
-అల్లూరి, ఉప్పుగుండూరు, నాగార్జునకొండ, అమరావతి, జగ్గయ్యపేట శాసనాలు: దక్షిణాది అశోకుడిగా పేరుగాంచిన ఇక్షాక రాజు వీరపురుష దత్తుడు ప్రాకృతంలో వేయించాడు.
-ఉపాసిక బోధిశ్రీశాసనం: ఉపాసిక బోధిశ్రీ ఈ శాసనాన్ని వేయించింది. ఆమె వీరపురుషదత్తుని భాండాగారీకుడైన రేవంతుడు లేదా బోధిశర్మ కుమార్తె. ఈ శాసనంలో బౌద్ధమతం కోసం చేసిన కార్యక్రమాలను వివరించింది. ఈ శాసనం ప్రకారం బౌద్ధమత వ్యాప్తికోసం బౌద్ధ సన్యాసులను ఆమె శ్రీలంక, కశ్మీర్, టిబెట్ ప్రాంతాలకు పంపించిందని తెలుస్తున్నది.
-నాగార్జునకొండ సంస్కృత శాసనం: ఎహువల శాంతమూలుడు ఈ శాసనాన్ని వేయించాడు. ఇతని కాలం నుంచే సంస్కృతంలో శాసనాలు రాసే సంప్రదాయం మొదలైంది.
-రామతీర్థ శాసనం: విష్ణుకుండిన రాజ్యస్థాపకుడు ఇంద్రవర్మ లేదా మహారాజేంద్రవర్మ ఈ శాసనాన్ని వేయించాడు.
-తుమ్మలగూడెం, చిక్కుళ్ల శాసనాలు: వీటి నిర్మాత విక్రమేంద్ర భట్టారక వర్మ లేదా రెండో విక్రమేంద్రవర్మ.
-పొలమూరు, ఈపూరు శాసనాలు: నాలుగో మాధవ వర్మ ఈ శాసనాలు వేయించాడు.
-కొల్లిపర శాసనం: వేములవాడ చాళుక్యరాజు మొదటి అరికేసరి వేయించాడు.
-కురవగట్టు శాసనం: మొదటి అరికేసరి సోదరుడైన బీరన్న గుహుడు ఈ శాసనాన్ని వేయించాడు.
-కుర్క్యాల శాసనం: కన్నడంలో ఆదికవిగా ప్రసిద్ధి చెందిన పంప కవి సోదరుడైన జినవల్లభుడు ఈ శాసనాన్ని వేయించాడు. కంద పద్యాలు సంస్కృత, కన్నడ, తెలుగులో కనబడే మొదటి శాసనం ఇదే.
-పర్బని, వేములవాడ శాసనాలు: మూడో అరికేసరి ఈ శాసనాలను వేయించాడు.
-మొఘల్ చెరువు శాసనం: ముదిగొండ చాళుక్య రాజైన నాలుగో కుసుమాయుధుడు వేయించాడు.
-క్రివ్వక దానశాసనం: ఆరో కుసుమాయుధుడు ఈ శాసనాన్ని వేయించాడు.
-మాగల్లు శాసనం: వేంగీ చాళుక్యరాజు దానార్ణవుడు దీని నిర్మాత. కాకతీయుల గురించి తెలిపే తొలి శాసనం.
-శనిగర శాసనం: ఒకటో బేతరాజు మంత్రి నారాయణ చాళుక్య యుద్ధమల్లుడు నిర్మించిన జినాలయానికి మరమ్మతులు చేసి ఈ శాసనాన్ని వేయించాడు.
-ఖాజీపేట శాసనం: దీన్ని రెండో బేతరాజు వేయించాడు. దీనిప్రకారం ఆయన గొప్ప యుద్ధవీరుడు.
-అనుమకొండ శాసనం: కాకతీయ రుద్రదేవుడు తన స్వతంత్రానికి గుర్తుగా అనుమకొండలో రుద్రేశ్వర ఆలయం లేదా వేయి స్తంభాల గుడిని నిర్మించి ఈ శాసనాన్ని వేయించాడు. దీన్ని అచితేంద్రుడు లిఖించాడు.
-గణపవరం శాసనం: దీన్ని కూడా కాకతీ రుద్రదేవుడు వేయించాడు. అనుమకొండ, గణపవర శాసనాల్లో తన తండ్రి రెండో ప్రోలరాజు విజయాలను వివరించాడు.
-మోటుపల్లి అభయ శాసనం: గణపతి దేవుడు మోటుపల్లిని అంతర్జాతీయ ఓడరేవుగా అభివృద్ధిచేసి వర్తకుల రక్షణ కోసం నియమ నిబంధనలతో ఈ శాసనాన్ని వేయించాడు. మోటుపల్లిలో ఈ శాసన నియమాలు అమలు చేయడానికి సిద్ధయ దేవుని అధికారిగా నియమించాడు.
-మల్కాపురం శాసనం: రాణీ రుద్రమదేవి ఈ శాసనం వేయించింది. ఇందులో శైవ గోళకీ మఠాల గురించి వివరించింది. ప్రసూతి వైద్యశాలల గురించి ఇది తెలుపుతుంది.
-బీదర్ కోట శాసనం: యాదవ రాజు మహాదేవునిపై విజయానికి గుర్తుగా రుద్రమదేవి ఈ శాసనాన్ని వేయించింది.
-చందుపట్ల శాసనం: కాయస్థ అంబదేవునితో జరిగిన యుద్ధంలో రుద్రమదేవి మరణించిందని ఈ శాసనం తెలుపుతుంది.
-కలువబేరుశాసనం: రెడ్డిరాణి అనతల్లి ఈ శాసనం వేయించింది. కాకతీయ సామ్రాజ్యంపై ఢిల్లీ సుల్తానుల దాడులను ఇది వివరిస్తుంది.
-విలాస తామ్ర శాసనం: ముసునూరి ప్రోలయనాయకుడు దీన్ని వేయించాడు. కాకతీయ రెండో ప్రతాపరుద్రుని కాలంలో జరిగిన ఢిల్లీ సుల్తానుల దండయాత్రలు, రెండో ప్రతాపరుద్రుని మరణం గురించి ఈ శాసనం తెలుపుతుంది.

గ్రంథాలు-రచయితలు (శాతవాహనుల నుంచి తెలంగాణ రైతాంగ సాయుధ పోరాటం వరకు)
-కాతంత్ర వ్యాకరణం: దీని రచయిత శర్వవర్మ. తన రాజు కుంతల శాతకర్ణి ఆరు నెలల్లో సంస్కృతం నేర్చుకోవడానికి ఈ పుస్తకాన్ని రచించాడు.
-బృహత్కథ: ఈ గ్రంథాన్ని గుణాఢ్యుడు పైశాచిక భాషలో రచించాడు. విష్ణుశర్మ పంచతంత్రాన్ని రచించడానికి ఇది ఆధారమైంది.
-లీలావతి పరిణయం: కుతూహాలుడు దీన్ని రచించాడు. హాలుడు, సింహళ రాకుమార్తె లీలావతి వివాహం ఆధారంగా ఈ గ్రంథాన్ని రచించారు.
-కామసూత్ర: దీన్ని వాత్సాయనుడు రాశాడు. ఇది ఒక శృంగార గ్రంథం. ఇందులో శాతవాహనుల కాలంనాటి సామాజిక, ఆర్థిక పరిస్థితుల గురించి తెలుసుకోవచ్చు.
-కథాసరిత్సాగరం: దీని రచయిత సోమదేవుడు. బృహత్కథ ఆధారంగా దీన్ని రాశారు. శాతవాహనుల కాలం నాటి పాలనా విశేషాలు, ప్రజల స్థితిగతులు ఇందులో తెలుసుకోవచ్చు. ఈ గ్రంథం ప్రకారం ఆచార్య నాగార్జునుడు శాతవాహన యువరాజు చేతిలో మరణించాడు.
-బృహత్కథా మంజరి: క్షేమేంద్రుడు దీన్ని రచించాడు.
-కువలయమాల: దీని రచయిత ఉద్యోదనుడు. ఈ గ్రంథం ప్రకారం శ్రీలంక, నేపాల్, టిబెట్‌ల నుంచి విద్యార్థులు విద్యార్జనకు నాగార్జున కొండ విశ్వవిద్యాలయానికి వచ్చేవారు.
-ఆదిపురాణం, విక్రమార్జున విజయం: కన్నడ సాహిత్యంలో ఆదికవిగా పరిగణించే పంపకవి వీటిని రచించాడు.
-కవిజనాశ్రయం: ఇది ఛందో గ్రంథం. మల్లియ రేచన దీన్ని రచించాడు. ఇది తెలుగులో మొదటి లక్షణ గ్రంథం.
-యశస్థిలక చంపూకావ్యం, నీతి వాక్యామృత, యుక్తి చింతామణి, సన్నావారి ప్రకరణ, యశోధర మహారాజు చరిత్ర- సోమదేవసూరి.
-నీతిశాస్త్ర ముక్తావళి, సుమతీశతకం: బద్దెన
-బసవ పురాణం, పండితారాధ్య చరిత్ర: ఈ గ్రంథాల రచయిత పాల్కురికి సోమనాధుడు. ఇవి కాకతీయుల కాలంనాటి మత స్థితిగతులను, శైవమత ఉజ్వల దశను తెలుపుతాయి.
-శివయోగసారం: కొలను గణపతిదేవుడు దీన్ని రాశాడు. ఇది ఇందులూరి నాయకుల చరిత్రను తెలుపుతుంది.
-క్రీడాభిరామం: దీని రచయిత వినుకొండ వల్లభరాయుడు. కాకతీయుల కాలంనాటి ప్రజల జీవన పరస్థితిని తెలుపుతుంది.
-నీతిసారం: ఇది కాకతీయ రాజ్య నిర్వహణ వివరాలను తెలుపుతుంది. దీన్ని కాకతి రుద్రదేవుడు రచించాడు.
-ప్రతాపరుద్ర యశోభూషణ: కాకతీయుల కాలంనాటి కేంద్ర ప్రభుత్వ స్వభావం, సైనిక వ్యవస్థ గురించి తెలుపుతూ విద్యానాథుడు దీన్ని రచించాడు.
-నృత్యరత్నావళి: కాకతీయ గణపతి దేవుని గజసాహిణి జాయప సేనాని రాశాడు. ఇది నాటి నృత్యరీతులను తెలుపుతుంది.
-ప్రజ్ఞా పారమిత శాస్త్రం, మాధ్యమిక కారిక, సుహృల్లేఖ, శూన్యసప్తశతి, ద్వాదశ నికాయం, రసరత్నాకరం, రసరంజని, దశభూమి, ఆరోగ్యమంజరి మొదలైన గ్రంథాలను ఆచార్య నాగార్జునుడు రచించాడు. ఈయన యజ్ఞశ్రీ శాతకర్ణి సమకాలికుడు.
-ఆంధ్రమహాభారతం, నిర్వచనోత్తర రామాయణం- తిక్కన సోమయాజి.
-ప్రతాప చరిత్ర- ఏకామ్రనాథుడు
-సిద్దేశ్వర చరిత్ర- కాసే సర్వప్ప
-రంగనాథ రామాయణం- గోన బుద్ధారెడ్డి
-భాస్కర రామాయణం- భాస్కరాచార్యుడు (తెలుగులో మొదటి చంపు గ్రంథం)
-మార్కండేయ పురాణం- మారన
-సకల నీతిసారం- మడికి సింగనాచార్యులు
-పురుషార్థసారం- శివదేవయ్య
-ప్రేమాభిరామం- త్రిపురాంతకుడు
-శివతత్వసారం, శ్రీగిరి శతకం- మల్లికార్జున పండితుడు
-పండితారాధ్య చరిత్ర, వృషాధిప శతకం, రుద్రభాషణం- పాల్కురికి సోమనాథుడు
-దశకుమార చరిత్ర- దండి
-కేయూరబాహు చరిత్ర- మంచన
-కుమార సంభవం- నన్నెచోడుడు
-దాశరథీ శతకం, రామదాసు కీర్తనలు- భక్తరామదాసు
-మువ్వ గోపాల పదాలు- క్షేత్రయ్య
-యయాతి చరిత్ర- పొన్నెగంటి తెలగనార్యుడు (సర్దార్ అమీన్‌ఖాన్‌కు అంకితమిచ్చాడు)
-తపతీ సంవరణోపాఖ్యానం- అద్దంకి గంగాధర కవి. (ఇబ్రహీం కుతుబ్‌షాకి అంకితమిచ్చాడు)
-రాజనీతి రత్నాకరం- కృష్ణయామాత్యుడు
-దశర్థ రాజనందన చరిత్ర – మరిగంటి సింగరాచార్యుడు
-సుగ్రీవ విజయం, నిరంకుశోపాఖ్యానం- కందుకూరి రుద్రకవి
-వజ్రాభ్యుదయం- వెల్లుట్ల నారాయణ కవి
-వైజయంతి విలాసం- సారంగతమ్మయ్య
-కులియత్ అలీ- ఇది కల్పితాల పుస్తకం. మహ్మద్ కులీ కుతుబ్‌షా రచించాడు.
-తోతానామా: దీన్ని గవాసి రచించాడు. శుకస్తపతి అనే తెలుగు కావ్యానికి ఇది ఉర్దూ అనువాదం.
-నేచురల్ హిస్టరీ: దీన్ని ప్లీనీ రచించాడు. తూర్పు దేశాల చరిత్ర, సామాజిక, ఆర్థిక భౌగోళిక పరిస్థితులను ఇది తెలుపుతుంది.
-పూల్‌బన్- ఇబ్నే నిషాతి

* బయ్యారం చెరువు శాసనం: కాకతీయ గణపతి దేవుని సోదరి మైలాంబ ఈ శాసనం వేయించింది. ఇందులో కాకతీయుల వంశవృక్షం గురించి వివరించారు. దీనిప్రకారం కాకతీయుల మూలపురుషుడు వెన్నడు. ఇతడు దుర్జయ వంశానికి చెందినవాడు.

* గాథాసప్తశతి: దీన్ని శాతవాహన చక్రవర్తి హాలుడు సంకలనం చేశాడు. ఇందులో ఏడు వందల పద్యాలు అప్పటి సమాజాన్ని వివరించాయి. ఈ గ్రంథంలో సుమారు 40కిపైగా తెలుగు పదాలు ఉన్నాయి. (అందం, అత్త, పొట్ట, అద్దం, పిల్లి మొదలైనవి). అనులక్ష్మి, అనువలబ్ద, రేవ, మాధవి వంటి మహిళా కవులు ఈ సంకలనానికి సహాయపడ్డారు.