వ్యాకరణ కార్యం ప్రకారం జరిగే సంధిని ఏమంటారు?

ద్రుతప్రాకృత సంధి (సరళాదేశ సంధి)
సూత్రం 1
ద్రుతప్రాకృతం మీది పరుషాలకు సరళాలగును
ద్రుతం = న కారం పొల్లు
ఏ పదం చివర ‘న’ కారం వచ్చి చేరుతుందో దాన్ని ద్రుతప్రాకృతం అంటారు.
ఉదా. 1. పూచెన్‌ + కలువలు = పూచెఁగలువలు, పూచెన్‌గలువలు
2. తోచెన్‌ + చుక్కలు = తోచెఁజుక్కలు, తోచెన్‌జుక్కలు

సూత్రం 2
ఆదేశ సరళానికి బిందు సంశ్లేష విభాష
ఉదా. 1. పూచెన్‌ + గలువలు = పూచెంగలువలు, పూచెన్గలువలు
2. తోచెన్‌+జుక్కలు = తోచెంజుక్కలు, తోచెన్జుక్కలు
3. చేసెన్‌+డక్కులు = చేసెండక్కులు, చేసెన్డక్కులు

కోడ్‌- ద్రుతప్రాకృతం మీది పరుషం మొదటి
సూత్రం [ఁ,న్‌ రూపాలు]
ద్రుతప్రాకృతం మీది సరళాలు రెండవ
సూత్రం [ం, ఒత్తు రూపాలు]
విశేషణం – గుణం
విశేష్యం – పేరు
విశేషం – విలువ
టు-గాగమ సంధి
కర్మధారయం యందు ఉత్తునకు అచ్చు పరమైనప్పుడు సంధి టుగాగమ.
ఉదా. 1. చిగురు+ఆకు = చిగురుటాకు
2. ఎండు+ఆకు = ఎండుటాకు
3. నిగ్గు+అద్దము = నిగ్గుటద్దము

ప్రాతాది సంధి
ప్రాతాదుల తొలి అచ్చు మీది వర్ణములకెల్ల లోపంబు బహుళము.
ఉదా. 1. లేగ+దూడ = లేదూడ
2. పూవు+రెమ్మ= పూరెమ్మ
ప్రాతాదులు – ప్రాత, కెంపు, లేత, చెన్ను,పూవు, క్రిందు, మీదు, క్రొత్త మొదలైనవి.
అత్త్వసంధి- అత్తునకు సంధి బహుళము
అత్తు అంటే హ్రస్వము – ‘అ’

బహుళములు నాలుగు విధాలు
1. నిత్యము
2. నిషేధము
3. వైకల్పికం
4. అన్యవిధము

1. నిత్యము (ప్రవృత్తి)
వ్యాకరణ కార్యము ప్రకారంగా సంధి జరిగితే అది నిత్యము.
ఉదా. ఎ) రామ+అయ్య= రామయ్య
బి) సీత+అమ్మ = సీతమ్మ

2. నిషేధము (అప్రవృత్తి)
వ్యాకరణానికి విరుద్ధంగా జరిగితే అది నిషేధం
ఉదా – ఎ) అమ్మ+ఇచ్చెను = అమ్మయిచ్చెను

3. వైకల్పికం (ద్విభావ)
రెండు విధాలుగా జరుగుతుంది.
(నిత్యం, నిషేధం)
ఉదా- ఎ) మేన+అల్లుడు = మేనల్లుడు, మేనయల్లుడు
బి) మేన+అత్త = మేనత్త, మేనయత్త

4. అన్యవిధము (అన్యదేవ)
అనుకున్న రూపం కాకుండా మరోరూపంగా సంధి జరిగితే అది అన్యవిధము.
ఉదా. ఎ) ఒక+ఒక = ఒకానొక
గమనిక – ఒక + ఒక వాస్తవరూపం ఒక్కొక్క (ఆమ్రేడితం)

ఇత్త్వసంధి
ఏమ్యాదుల ఇత్తునకు సంధి వైకల్పికము
ఏమ్యాదులు అంటే హ్రస్వమైన ‘ఇ’తో అంతమయ్యే పదాలు.
ఇత్తు అంటే హ్రస్వమైన ‘ఇ’
ఉదా. ఎ) ఏమి+అయ్యె = ఏమయ్యె, ఏమియయ్యె
బి) అది+ఏమి = అదియేమి, అదేమి
సి) అవి+ఎక్కడ = అవెక్కడ, అవియెక్కడ
డి) మరి+ఏమిటి = మరేమిటి, మరేయేమిటి

ఉదాహరణ ప్రశ్నలు
1) రామ+అయ్య= రామయ్య అనే అత్త్వ సంధి రూపం
ఎ) అన్యదేవ బి) అప్రవృత్తి సి) ప్రవృత్తి డి) ద్విభాష
2) ఏమి + అయ్యె = ఏమయ్యే అనే సంధి కార్యం
1) నిత్యం 2) నిషేధం
3) వైకల్పికం 4) బహుళం

ఉత్త్వసంధి
ఉత్తునకు సంధి నిత్యము
ఉత్తు అంటే హ్రస్వమైన ‘ఉ’ అని అర్థం
ఉదా. 1) రాముడు + అతడు = రాముడతడు
2) మనము + ఉంటిమి = మనముంటిమి
3) సెలవు + ఇచ్చి = సెలవిచ్చి
4) విశ్వము + ఎల్ల = విశ్వమెల్ల
5) ప్రజలు + ఎంత = ప్రజలెంత

ద్విరుక్తటకార సంధి (ట్ట-ట్టా-ట్టి-ట్టీ..)
చిఱు, కుఱు, కడు, నడు, నిడు శబ్దాల ‘ఱ/డ’ లకు అచ్చు పరమైతే ద్విరుక్తటాకర సంధి
ఉదా- 1) చిఱు+ఎలుక = చిట్టెలుక
2) నడు+ఇల్లు = నట్టిల్లు
3) నిడు+ఊర్పు = నిట్టూర్పు

కోడ్‌- సంధిలో పేర్కొన్న ఐదు పదాలు పూర్వపదంతో ఉంటాయి.

2) సంస్కృత సంధులు
సంస్కృత సంధులు మూడు రకాలు
ఎ) అచ్‌ సంధులు
బి) హల్‌ సంధులు
సి) విసర్గ సంధులు

అచ్‌ సంధులు
– సవర్ణదీర్ఘ సంధులు
– గుణసంధి
– వృద్ధి సంధి
– యణాదేశ సంధి

హల్‌ సంధులు – అనుసాసనిక సంధి
– శ్ఛుత్వ సంధి
– జస్త సంధి
– విసర్గ సంధి

సవర్ణదీర్ఘ సంధి
సవర్ణములు ఏర్పడే సంధి
‘అ-ఇ-ఉ-ఋ’లకు అవే అచ్చులు పరమైతే వాటి దీర్ఘములు ఏకాదేశమగును
దీర్ఘంతో ఉన్న ఆ, ఈ, ఊ, ౠ లను అచ్చులు అని అంటారు. (ఆ,ఈ,ఊ,ౠ- అక్కులు)
ఉదా. 1) కల్పాంతము = కల్ప+అంతము
2) ఘూర్ణితాచలము = ఘూర్ణిత+అచలము
3) వదూర్మిక = వదు + ఊర్మిక
4) మునీశ్వరుడు = ముని + ఈశ్వరుడు
5) మాతౄణము = మాతృ+ఋణము
6) కవీంద్రుడు = కవి + ఇంద్రుడు
7) భానూదయం = భాను + ఉదయం

గుణ సంధి
అకారానికి ఇ, ఉ, ఋలు పరమైతే క్రమంగా ఏ, ఓ, ఆర్‌ లు వస్తాయి.
ఇ, ఉ, ఋ ను ‘ఇక్కులు’ అంటారు.
ఏ, ఓ, ఆర్‌ లను గుణములు అంటారు.
ఉదా. 1) రాజేంద్రుడు = రాజ+ఇంద్రుడు
2) స్వాతంత్రోద్యమం = స్వాతంత్ర+ఉద్యమం
3) దేవర్షి = దేవ+ఋషి
కోడ్‌- అ+ఇ= ఏ, అ+ఉ= ఓ, అ+ఋ = ఆర్‌

వృద్ధి సంధి
అకారానికి ఏ, ఐ,లు పరమైతే ఐ కారం
ఓ,ఔ లు పరమైతే ఔకారం ఋ,ౠ లు పరమైతే ఆర్‌లు వస్తాయి.
ఐ,ఔ,ఆర్‌ లను వృద్ధులని అంటారు.
ఉదా. 1) అఖిలైశ్వర్యము = అఖిల + ఐశ్వర్యము
2) భువనైక = భువన + ఏక
3) పరమౌషధం = పరమ+ఔషధం
4) దివ్యౌషధం = దివ్య+ఔషధం
5) ఋణార్ణం = ఋణ+ఋణం

యణాదేశ సంధి
ఇ, ఉ, ఋ లకు అసవర్ణములైన అచ్చులు
పరమైతే క్రమంగా య, వ, ర లు వస్తాయి.
య, వ, ర లను యణ్ణులు అంటారు.
ఉదా. 1) అత్యాగ్రహం = అతి+ఆగ్రహం
2) అణ్వాయుధం = అణు+ఆయుధం
3) మాత్రాశ = మాతృ+ఆశ
4) అభ్యూదయం = అభి+ఉదయం
5) ప్రత్యుత్తరం = ప్రతి+ఉత్తరం

అనునాసిక సంధి
నాసికం = ముక్కు
క-చ-ట-త-ప లు స/మ లు పరమైతే ‘ఆవర్గ అనునాసికాలు’ వస్తాయి.
వివరణ
క-చ-ట-త-పలు న/మలు ఙ-ఞ-ణ-న-మ
ఉదా. 1) వాక్‌+మయం=వాఙ్మయం
2) రాట్‌+మహేంద్రవరం= రాణ్మహేంద్రవరం
3) తత్‌+మయం= తన్మయం
కోడ్‌- అనునాసికాలకు న ఒత్తు, మ ఒత్తు వచ్చే సంధి

శ్ఛుత్వ సంధి
స-కార, త-వర్గాక్షరాలకు, శ-కార,
చ-వర్గాక్షరాలు పరమైనప్పుడు, శ-కార, చ-వర్గాక్షరాలు వస్తాయి.
ఉదా. 1) మనస్‌+శాంతి = మనశ్శాంతి
2) జగత్‌+చరిత్ర= జగచ్చరిత్ర
3) జగత్‌+జనని= జగజ్జనని
త వర్గాక్షరాలు – త థ ద ధ న
చ వర్గాక్షరాలు – చ ఛ జ ఝ ఞ
స(కరం), త(వర్గ) + శ(కరం), చ(వర్గ) =శ(కార), చ(వర్గ)
కోడ్‌- శ-కార, చ- వర్గాక్షరాలకు అవే ఒత్తులు వచ్చే సంధి.

జస్త్వ సంధి
వర్గ ప్రథమాక్షరాలకు వర్గతృతీయ, వర్గచతుర్థ, అచ్చులు, హయవరలు పరమైనప్పుడు వర్గతృతీయాక్షరాలు వస్తాయి.
వివరణ
+ వర్గతృతీయ, వర్గచతుర్థ, అచ్చులు, హయవర = వర్గతృతీయాక్షరాలు
వర్గ ప్రథమాక్షరాలు + వర్గతృతీయ = వర్గతృతీయ
ఉదా. తత్‌+దినం = తద్దినం
వర్గ ప్రథమాక్షరాలు+వర్గచతుర్థ= వర్గతృతీయ
ఉదా- తత్‌+ధర్మం= తద్ధర్మం
వర్గప్రథమాక్షరాలు+ అచ్చులు = వర్గతృతీయ
ఉదా. వాక్‌ + ఈశ = వాగీశ
వర్గప్రథమాక్షరాలు + హ,య,వ,ర = వర్గతృతీయ
వాక్‌+యుద్ధం= వాగ్యుద్ధం
శరత్‌+రాత్రి= శరద్రాత్రి

విసర్గ సంధులు
సూత్రం 1
విసర్గకు ‘క ఖ ప ఫ’ లు పరమైతే విసర్గ విసర్గగానే వస్తుంది.
ఉదా. మనః+కమలము = మనఃకమలము
తపః+ఫలం = తపఃఫలం

సూత్రం 2
‘అ’కార పూర్వక విసర్గకు ‘క ఖ ప ఫ’ లు కాకుండా మిగిలిన అచ్చులు, మిగిలిన హల్లు పరమైతే ‘ఓ’ ఆదేశమగును.
ఉదా. తపః+వనం= తపోవనం
శిరః+జము = శిరోజము

సూత్రం 3 –
ఇస్‌, ఉస్‌ + క ఖ ప ఫ = ష
ఉదా. నిస్‌+కారణం = నిష్కారణం
ధనుస్‌+ఖండం= ధనుష్కండం

సూత్రం 4
విసర్గ + శ, ష = శష
ఉదా. మనః+శాంతి = మనశ్శాంతి
చతుః + షష్ఠి = చతుష్షషి

ఉదాహరణ ప్రశ్నలు
1) రాకుండిన = రాక + ఉండిన (అత్త్వ సంధి)
2) దూతయితడు = దూత + ఇతడు (అత్తసంధి)
3) చూడక+ ఉండెను = చూడకుండెను (అత్త్వవ సంధి)
4) ఏమంటివి = ఏమి+ అంటివి (ఇత్త సంధి)
5) కీలకమైన = కీలకము +ఐన (ఉత్త సంధి)
6) మొదలయింది = మొదలు+అయింది (ఉత్త సంధి)
7) ఊరువల్లెలు = ఊరు + పల్లెలు (గసడదవవేశ సంధి)
8) ఎక్కాలము = ఏ+కాలము (త్రిక సంధి)
9) అతనిన్జూచి = అతన్‌+జూచి (ద్రుతప్రాకృతిక సంధి)
10. అమ్మయం = అ+మయం(త్రిక)/అస్‌+మయం (అనునాసిక)
11. స్వాగతం= సు+ఆగతం (యణాదేశ సంధి)
12. స్వైరిణి = స్వ+ఈరిణి (గుణ సంధి)
13. సూక్తి = సు+ఉక్తి (సవర్ణదీర్ఘసంధి)
14. అత్యద్భుతం = అతి+అద్భుతం (యణాదేశసంధి)
15. సూర్యాస్తమయం = సూర్య+అస్తమయం (సవర్ణదీర్ఘసంధి)
16. పయోనిధి = పయః + నిధి (విసర్గ సంధి)
17. నిష్పక్షపాతం = నిస్‌+పక్షపాతం (విసర్గ సంధి)
18. ఉన్నతాసనుండు = ఉన్నత+ఆసనుండు (అత్త సంధి)
19. సంపన్నవంతురాలు = సంపన్నవంతు+ ఆలు (రుగాగమ సంధి)
20. తేనెటీగ = తేనె+ఈగ (టుగాగమ సంధి)
21. అయ్యశ్వము=ఆ+యశ్వము (త్రిక సంధి)
22. లేనవ్వు = లేత+నవ్వు (ప్రాతాది సంధి)